مقدمۀ محمد قائد بر توپ های ماه اوت، اثر بابارا تاکمن

جنگ جهانى اول از پاره ‏اى جنبه ‏ها واقعه ‏اى یگانه در تاریخ جهان است. به قرن بیستم شکل داد و نتایجش همچنان بر دنیاى ما سایه افکنده است.

طولانى ترین نبرد. پیش‌تر جنگ‌هاى سى ‏ساله در همان منطقه اروپا درگرفته بود. جنگ جهانى بعدى دو سال بیشتر به درازا کشید و تلفات انسانى مستقیم آن سه تا پنج برابر جنگ پیشین بود.

گرچه ناظرانى پسوند «جهانى» و «اول» را در همان سال‌ها مطرح کردند، تا درگرفتن جنگ 45ـ1939، نبردهاى 18-1914 را «جنگ بزرگ» مى‏خواندند. به سه قاره کشید و ارتش‌هاى چهار قاره در آن جنگیدند. مرکز جهان همچنان اروپا بود، فاصله بین مسکو تا پاریس و لندن. اما با فروریختن حصارهاى دنیاى قدیم، بر تمام جهان اثر گذاشت و ایالات متحده را وارد صحنه سیاست و رقابت‌هاى جهانى کرد.

نقطه عطفى شد در ختم دنیاى قدیم (ختم هم در معنى پایان و هم با توجه به بار سوگوارانه رایج در فارسى). سال‌هاى پیش از شروع آن جنگ را غربیانى عصر «زیبا» مى‏خوانند: رفاه و شادى براى اقلیت دارا، و ادامه قناعت شیوه زندگى سنتى در میان کمتر برخوردارها. جنگ بزرگ به روابط طبقاتى رایج قرن نوزدهم پایان داد. دودمان‌هاى شاهى همراه با تلقى الهى از سلطنت، فئودالیسم و امتیازهاى اشرافى به تاریخ پیوستند. سیاست از تالارهاى قدرت به خیابان آمد و فکر انقلاب از آرمانى رؤیایى تبدیل به برنامه شد. اریک‌هابزبام، صاحب‏نظر انگلیسى، قرن بیستم را «قرن کوتاه» مى‏ خوانَد که به عقیده او با 1914 شروع شد و با 1989 و تخریب دیوار برلین پایان یافت.

نبردهاى جنگ بزرگ از نظر حماقت و بى‏معنایى هم یگانه بود. بخشى تعیین‏‌کننده از آن جنگ در جبهه شرق اتفاق افتاد که ابتدا نبرد آلمان و اتریش ‏ـ هُنگرى با روسیه بود و بعدا نبرد بریتانیا (و متحدان استرالیایى و نیوزیلندی) علیه امپراتورى عثمانى (مرد بیمار اروپا) هم به آن افزوده شد.

اما مشخصه کل آن جنگ، جبهه غرب است: نبرد یکتنه آلمان با فرانسه، بریتانیا (شامل هند و کانادا)، ایتالیا (از 1915) و آمریکا (از 1917). نام جبهه غرب مترادف شد با بیهودگى، تکرار اعمالى بى‏ ثمر، سال‌ها پوسیدن صدها هزار مرد جوان در گل و لجن بن‏ بستى که دولت‌ها قادر به خروج از آن نبودند.

پس از یک رشته نبرد پرتلفات و پرتحرک در اوت 1914، با مغلوبه‏ شدن جنگ، از پشت مرز سوییس تا بلژیک و فرانسه و تا ساحل کنار کانال مانش سنگرهایى به‏ هم ‏پیوسته به درازاى حدود 9600 کیلومتر در مقابل همدیگر کندند و شمارى عظیم سرباز در آنها استقرار یافتند ـــ به بیان دقیق‏تر، تبعید شدند، سکنى گزیدند، بیتوته کردند، گیر افتادند. سنگرها، یا خندق‌هاى طولانى، در جاهایى شکل نوعى محله و گذر مى‏ یافت و سربازها سقف و حتى اتاق‌هایى با در و پنجره معمولى مى‏ ساختند و جلو پنجره‏ ها گلدان مى‏ گذاشتند. واقعیتْ وحشتناک‏ تر از این حرف‌ها بود.

کف خندق‌ها که معمولا بیش از دو متر عمق داشت آب باران جمع مى‏شد و موش‌هاى درشت صحرایى در دیواره آنها تولید مثل مى‏کردند. انسان، ادرار، مدفوع، مگس، شپش، ساس، کنه، مهمات، تفنگ، فشنگ، زخمى، جنازه و موش کف خندق ولُو بود. در این راهروها از چند پله بالا مى‏رفتند، از پشت کیسه‏ هاى شن به خندق مقابل تیر مى‏انداختند، پس از آنکه توپخانه از جاى دیگر باران گلوله بر سر دشمن مى‏ باراند سربازها بیرون مى‏ ریختند، به خندق رو به ‏رو یورش مى ‏بردند، از ردیف سیم‌هاى خاردار مى‏گذشتند، در جنگ تن‏به‏تن با سرنیزه مى‏کشتند یا اسیر مى ‏گرفتند، بخشى از مواضع دشمن را تصرف مى‏ کردند، چند ساعت یا چند روز در آن مى ‏ماندند، با ضدحمله بیرون رانده مى‏ شدند، سر جاى اول برمى‏ گشتند، چند روز یا چند هفته بعد حرکت از نو. روزها، ماه‌ها، سال‌ها به همین ترتیب. در هر یک از این حمله و ضدحمله ‏ها و یورش‌ها هزارها و گاه ده‌ها هزار نفر کشته مى‏ شدند اما سه سال هر طرفى همان جا که بود ماند.

شرق ایران

کتاب«شرق ایران» اطلاعاتی درباره شرق ایران و آن چه بر این ناحیه در دوران جنگ جهانی اول گذشته است به خواننده می دهد.در این اثر ارزشمند فعالیت های دولت انگلیس برای احداث راه آهن و جاده سازی در مسیر شرق ایران برای حمل تدارکات کشاورزی و جنگی به روسیه و اقدام های لازم برای آماده سازی نیروی نظامی بریتانیا در صورت کشیده شدن دامنه جنگ به این منطقه و مقابله با نیروهای محور عنوان شده است.همچنین مشکلات ژنرال دیکسون برای تهیه تدارکات مورد نیاز، آماده سازی نیروی نظامی و اقدام های لازم راه سازی و پیشگیری های مورد نیاز جلوگیری از نفوذ افراد آلمانی به افغانستان و از طریق آن به مرز غربی هند و برافروختن آتش انقلاب و شورش در آن ناحیه در فصل های مختلف این کتاب عنوان شده است. علاوه بر این موارد، بخشی از اطلاعات آن درباره روابط این نیرو با حکام محلی و اندیشه ها و نظرهای حکمرانان محلی درباره سیاست داخلی و بین المللی، اداره امور منطقه، وضعیت جغرافیایی، اجتماعی و رویدادهایی است که در مدت زمان اقامت نیروهای انگلیسی در این منطقه رخ داده است و در آن از شرایط زندگی در شرق ایران ذکری به میان آمده و امکانات موجود برای توسعه اقتصادی و تجاری این ناحیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.در کتاب «شرق ایران» که نوشته سرتیپ دبلیو.آی.آر. دیکسون و ترجمه دکتر محمود رفیعی است، خواننده در 14 فصل این اثر، مطالب مختلفی چون وقایع ایران پیش از جنگ جهانی اول و در آغاز آن، گسترش نوار شرق ایران به خط ارتباطات شرق، مشکلات جاده سازی و حمل و نقل، زندگی و کار در شرق ایران، متارکه جنگ و وقایع بعد از آن و ... را می تواند مطالعه کند.در این کتاب همچنین 11 تصویر وجود دارد که از بین آن ها به تصاویری چون نمای کلی از بیرجند و کوچه سرپوشیده قاین می توان اشاره کرد. از نکات قابل توجه کتاب این است که نویسنده همچون سفرنامه نویس همه جزئیاتی را که در مدت زمان اقامتش در این منطقه دیده، عنوان کرده است.در قسمتی از این کتاب درباره وضعیت خانه های بیرجند می خوانیم«بیرجند از دور مثل دیگر شهرها و روستاهای قاینات همانند توده ای خرمایی رنگ به نظر می رسد، خانه ها همگی یا تقریبا از خشت خام با سقفی گنبدی ساخته شده است.خانه های بهتر مثل خانه های دیگر نقاط ایران در محیطی محصور است و از بیرون چیزی دیده نمی شود، به جز یک دیوار صاف و بلند که برای حفاظت بانوی خانواده ایرانی از دید عموم بسیار ضروری است.»«شرق ایران» با هزینه شخصی دکتر محمود رفیعی برای چاپ اول در سال 1392 و با شمارگان هزار جلد توسط انتشارات هیرمند منتشر شده است.

                                                        

جنگ جهانی اول و دوم در ایران به روایت اسناد

«جنگ جهانی اول و دوم در ایران به روایت اسناد» از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شده است.

بازخوانی رخدادهای جنگ های جهانی در ایران از خلال اسناد آرشیوی، از جنبه های گوناگون در خور توجه و حائز اهمیت است. پژوهش حاضر با اتکای به اسناد مجلس شورای اسلامی، روایتی اسنادی از جنگ جهانی اول در ایران را ارائه می کند. در این روایت اسنادی ضمن بازخوانی عریضه های مردم به مجلس شورای ملی، تأثیرات حضور بیگانگان و مداخلات آنها در زندگی روزمره مردم مورد ارزیابی قرار گرفته است. شایان ذکر است پیش از بررسی اسناد مذکور کلیاتی در باب جنگ شناسی، موقعیت استراتزیکی ایران و تأثیرات اقتصادی جنگ جهانی آمده است.

عریضه های ارسالی به مجلس که با جنگ جهانی و پیامدهای حضور متفقین ارتباط دارد را می توان از جنبه های گوناگون به شرح زیر طبقه بندی کرد:

نویسندگان عریضه ها

مورد شکایت

طرف خطاب

هر یک از موارد فوق نیز قابل دسته بندی است برای نمونه دسته اول یعنی نویسندگان نامه ها را می توان به لحاظ طبقه و پایگاه اجتماعی در دسته های جدا جای داد. برخی از نویسندگان نامه ها از سوی وعاظ و روحانیون نگاشته شده است و تعدادی هم مربوط به اعضای اتحادیه ها و برخی تشکلات صنفی و حزبی می باشد.

اسناد مجموعه حاضر اعم از عریضه ها، شکایات، مکاتبات دولتی میان دستگاه های مختلف درگیر تبعات جنگ و ... دارای نکات دقیق و ظریفی از روند حضور منفی و موثر دول متفق از جمله انگلستان و شوروی است که در قالب مجموعه ای از اسناد واصله از شهرهای مختلف ایران و یا پاسخ و گزارش های  مجلس به شاکیان و متظلمین بوده است.

نکته بارز در این مجموعه خلأ معنادار اسناد مربوط به جنگ جهانی اول است که طبیعتاً ناشی از دوران فترت مجلس  شورای ملی پس از انحلال و تعطیلی آن رخ داده است. از این روی بیشترین حجم اسناد مذکور به دوران مربوط به جنگ جهانی دوم و حتی سالهای پس از پایان جنگ باز می گردد.

در پایان کتاب نمایه ها شامل اصطلاحات، نام ها، جای ها، پیشه ها، مناصب، ملل و نحل و خاندان ها، کتاب ها و نشریات، سازمان و نهادها و گوناگون آمده است.

این کتاب بیست و پنجمین شماره از مجموعه اسناد بهارستان است که به کوشش الهام ملک زاده، زهرا حامدی و زهرا علیزاده بیرجندی منتشر شده است.

جنگ جهانی اول و دوم در ایران به روایت اسناد را انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در 556 صفحه منتشر کرده است و در غرفه کتابخانه مجلس واقع در شبستان، سالن ناشران عمومی، انتهای راهروی هفت بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران عرضه شده است.

ریشه های جنگ جهانی اول

در نخستین ماههای سال 1914، چنین می‌نمود که قدرتهای بزرگ اروپایی در صلح و صفا می‌زیند و تنشهای میان آنها پیوسته کاهش می‌یابد؛ اما این توهمی بیش نبود. این تصویر نقابی بود بر چهره مسائل بنیادی بزرگ و حس بدبینی دم‌افزون بسیاری از رهبران اروپا درباره تحولات جهانی که، به نظر آن، موقعیت کشورهایشان را تضعیف می‌کرد. پس چنین نبود که شلیک گلوله‌ای از تفنگ جوان هجده-نوزده ساله‌ای و قتل ولیعهد اتریش آرامش سراسر جهان را برهم زند و لهیب جنگ جهانی را شعله‌ور کند. خانم روت هینگ مؤلف کتاب مختصر ریشه‌های جنگ جهانی اول با پیگیری رویدادها از تاریخ ربع قرن آخر قرن نوزدهم تا پایان جنگ جهانی اول به نتایجی متفاوت با تحلیلهای سنتی از ریشه‌های جنگ جهانی اول دست یافته است. در این تحلیل، گرچه بار گناه امپراتوری آلمان در جنگ‌افروزی سنگینتر است، سایر ابرقدرتها نیز بی‌گناه ارزیابی نشده‌اند.

                                                                                                                     

"آلمانی ها در ایران" تجدید چاپ شد

نگاهی به تحولات ایران در جنگ جهانی اول بر اساس منابع دیپلماتیک فرانسه

تلاش گستردة عوامل دولت آلمان برای تبدیل ایران به یک پایگاه انقلابی جهت شوراندن شرق استعمارزده بر ضد روس و انگلیس، ایران را به رغم اعلان بی‌طرفی دستخوش تحولات جنگ اول جهانی کرد. در این کتاب پس از مروری کوتاه بر این دوره از فعالیت آلمانی‌ها، خط مشی دولت فرانسه در قبال این تحولات، هم به عنوان یکی از قدرت‌های متفق روس و انگلیس و هم به عنوان قدرتی در یک رقابت پنهان با آن دو و مترصد توسعة نفوذ خود، مورد بررسی قرار گرفته است.