«جنگ جهانی اول و دوم در ایران به روایت اسناد» از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شده است.
مقدمۀ محمد قائد بر توپ های ماه اوت، اثر بابارا تاکمن
جنگ جهانى اول از پاره اى جنبه ها واقعه اى یگانه در تاریخ جهان است. به قرن بیستم شکل داد و نتایجش همچنان بر دنیاى ما سایه افکنده است.
طولانى ترین نبرد. پیش‌تر جنگ‌هاى سى ساله در همان منطقه اروپا درگرفته بود. جنگ جهانى بعدى دو سال بیشتر به درازا کشید و تلفات انسانى مستقیم آن سه تا پنج برابر جنگ پیشین بود.
گرچه ناظرانى پسوند «جهانى» و «اول» را در همان سال‌ها مطرح کردند، تا درگرفتن جنگ 45ـ1939، نبردهاى 18-1914 را «جنگ بزرگ» مىخواندند. به سه قاره کشید و ارتش‌هاى چهار قاره در آن جنگیدند. مرکز جهان همچنان اروپا بود، فاصله بین مسکو تا پاریس و لندن. اما با فروریختن حصارهاى دنیاى قدیم، بر تمام جهان اثر گذاشت و ایالات متحده را وارد صحنه سیاست و رقابت‌هاى جهانى کرد.
نقطه عطفى شد در ختم دنیاى قدیم (ختم هم در معنى پایان و هم با توجه به بار سوگوارانه رایج در فارسى). سال‌هاى پیش از شروع آن جنگ را غربیانى عصر «زیبا» مىخوانند: رفاه و شادى براى اقلیت دارا، و ادامه قناعت شیوه زندگى سنتى در میان کمتر برخوردارها. جنگ بزرگ به روابط طبقاتى رایج قرن نوزدهم پایان داد. دودمان‌هاى شاهى همراه با تلقى الهى از سلطنت، فئودالیسم و امتیازهاى اشرافى به تاریخ پیوستند. سیاست از تالارهاى قدرت به خیابان آمد و فکر انقلاب از آرمانى رؤیایى تبدیل به برنامه شد. اریک‌هابزبام، صاحبنظر انگلیسى، قرن بیستم را «قرن کوتاه» مى خوانَد که به عقیده او با 1914 شروع شد و با 1989 و تخریب دیوار برلین پایان یافت.
نبردهاى جنگ بزرگ از نظر حماقت و بىمعنایى هم یگانه بود. بخشى تعیینکننده از آن جنگ در جبهه شرق اتفاق افتاد که ابتدا نبرد آلمان و اتریش ـ هُنگرى با روسیه بود و بعدا نبرد بریتانیا (و متحدان استرالیایى و نیوزیلندی) علیه امپراتورى عثمانى (مرد بیمار اروپا) هم به آن افزوده شد.
اما مشخصه کل آن جنگ، جبهه غرب است: نبرد یکتنه آلمان با فرانسه، بریتانیا (شامل هند و کانادا)، ایتالیا (از 1915) و آمریکا (از 1917). نام جبهه غرب مترادف شد با بیهودگى، تکرار اعمالى بى ثمر، سال‌ها پوسیدن صدها هزار مرد جوان در گل و لجن بن بستى که دولت‌ها قادر به خروج از آن نبودند.
پس از یک رشته نبرد پرتلفات و پرتحرک در اوت 1914، با مغلوبه شدن جنگ، از پشت مرز سوییس تا بلژیک و فرانسه و تا ساحل کنار کانال مانش سنگرهایى به هم پیوسته به درازاى حدود 9600 کیلومتر در مقابل همدیگر کندند و شمارى عظیم سرباز در آنها استقرار یافتند ـــ به بیان دقیقتر، تبعید شدند، سکنى گزیدند، بیتوته کردند، گیر افتادند. سنگرها، یا خندق‌هاى طولانى، در جاهایى شکل نوعى محله و گذر مى یافت و سربازها سقف و حتى اتاق‌هایى با در و پنجره معمولى مى ساختند و جلو پنجره ها گلدان مى گذاشتند. واقعیتْ وحشتناک تر از این حرف‌ها بود.
کف خندق‌ها که معمولا بیش از دو متر عمق داشت آب باران جمع مىشد و موش‌هاى درشت صحرایى در دیواره آنها تولید مثل مىکردند. انسان، ادرار، مدفوع، مگس، شپش، ساس، کنه، مهمات، تفنگ، فشنگ، زخمى، جنازه و موش کف خندق ولُو بود. در این راهروها از چند پله بالا مىرفتند، از پشت کیسه هاى شن به خندق مقابل تیر مىانداختند، پس از آنکه توپخانه از جاى دیگر باران گلوله بر سر دشمن مى باراند سربازها بیرون مى ریختند، به خندق رو به رو یورش مى بردند، از ردیف سیم‌هاى خاردار مىگذشتند، در جنگ تنبهتن با سرنیزه مىکشتند یا اسیر مى گرفتند، بخشى از مواضع دشمن را تصرف مى کردند، چند ساعت یا چند روز در آن مى ماندند، با ضدحمله بیرون رانده مى شدند، سر جاى اول برمى گشتند، چند روز یا چند هفته بعد حرکت از نو. روزها، ماه‌ها، سال‌ها به همین ترتیب. در هر یک از این حمله و ضدحمله ها و یورش‌ها هزارها و گاه ده‌ها هزار نفر کشته مى شدند اما سه سال هر طرفى همان جا که بود ماند.
ادامه مطلب ...
شرق ایران
کتاب«شرق ایران» اطلاعاتی درباره شرق ایران و آن چه بر این ناحیه در دوران جنگ جهانی اول گذشته است به خواننده می دهد.در این اثر ارزشمند فعالیت های دولت انگلیس برای احداث راه آهن و جاده سازی در مسیر شرق ایران برای حمل تدارکات کشاورزی و جنگی به روسیه و اقدام های لازم برای آماده سازی نیروی نظامی بریتانیا در صورت کشیده شدن دامنه جنگ به این منطقه و مقابله با نیروهای محور عنوان شده است.همچنین مشکلات ژنرال دیکسون برای تهیه تدارکات مورد نیاز، آماده سازی نیروی نظامی و اقدام های لازم راه سازی و پیشگیری های مورد نیاز جلوگیری از نفوذ افراد آلمانی به افغانستان و از طریق آن به مرز غربی هند و برافروختن آتش انقلاب و شورش در آن ناحیه در فصل های مختلف این کتاب عنوان شده است. علاوه بر این موارد، بخشی از اطلاعات آن درباره روابط این نیرو با حکام محلی و اندیشه ها و نظرهای حکمرانان محلی درباره سیاست داخلی و بین المللی، اداره امور منطقه، وضعیت جغرافیایی، اجتماعی و رویدادهایی است که در مدت زمان اقامت نیروهای انگلیسی در این منطقه رخ داده است و در آن از شرایط زندگی در شرق ایران ذکری به میان آمده و امکانات موجود برای توسعه اقتصادی و تجاری این ناحیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.در کتاب «شرق ایران» که نوشته سرتیپ دبلیو.آی.آر. دیکسون و ترجمه دکتر محمود رفیعی است، خواننده در 14 فصل این اثر، مطالب مختلفی چون وقایع ایران پیش از جنگ جهانی اول و در آغاز آن، گسترش نوار شرق ایران به خط ارتباطات شرق، مشکلات جاده سازی و حمل و نقل، زندگی و کار در شرق ایران، متارکه جنگ و وقایع بعد از آن و ... را می تواند مطالعه کند.در این کتاب همچنین 11 تصویر وجود دارد که از بین آن ها به تصاویری چون نمای کلی از بیرجند و کوچه سرپوشیده قاین می توان اشاره کرد. از نکات قابل توجه کتاب این است که نویسنده همچون سفرنامه نویس همه جزئیاتی را که در مدت زمان اقامتش در این منطقه دیده، عنوان کرده است.در قسمتی از این کتاب درباره وضعیت خانه های بیرجند می خوانیم«بیرجند از دور مثل دیگر شهرها و روستاهای قاینات همانند توده ای خرمایی رنگ به نظر می رسد، خانه ها همگی یا تقریبا از خشت خام با سقفی گنبدی ساخته شده است.خانه های بهتر مثل خانه های دیگر نقاط ایران در محیطی محصور است و از بیرون چیزی دیده نمی شود، به جز یک دیوار صاف و بلند که برای حفاظت بانوی خانواده ایرانی از دید عموم بسیار ضروری است.»«شرق ایران» با هزینه شخصی دکتر محمود رفیعی برای چاپ اول در سال 1392 و با شمارگان هزار جلد توسط انتشارات هیرمند منتشر شده است.
جنگ جهانی اول و دوم در ایران به روایت اسناد
بازخوانی رخدادهای جنگ های جهانی در ایران از خلال اسناد آرشیوی، از جنبه های گوناگون در خور توجه و حائز اهمیت است. پژوهش حاضر با اتکای به اسناد مجلس شورای اسلامی، روایتی اسنادی از جنگ جهانی اول در ایران را ارائه می کند. در این روایت اسنادی ضمن بازخوانی عریضه های مردم به مجلس شورای ملی، تأثیرات حضور بیگانگان و مداخلات آنها در زندگی روزمره مردم مورد ارزیابی قرار گرفته است. شایان ذکر است پیش از بررسی اسناد مذکور کلیاتی در باب جنگ شناسی، موقعیت استراتزیکی ایران و تأثیرات اقتصادی جنگ جهانی آمده است.
عریضه های ارسالی به مجلس که با جنگ جهانی و پیامدهای حضور متفقین ارتباط دارد را می توان از جنبه های گوناگون به شرح زیر طبقه بندی کرد:
نویسندگان عریضه ها
مورد شکایت
طرف خطاب
هر یک از موارد فوق نیز قابل دسته بندی است برای نمونه دسته اول یعنی نویسندگان نامه ها را می توان به لحاظ طبقه و پایگاه اجتماعی در دسته های جدا جای داد. برخی از نویسندگان نامه ها از سوی وعاظ و روحانیون نگاشته شده است و تعدادی هم مربوط به اعضای اتحادیه ها و برخی تشکلات صنفی و حزبی می باشد.
اسناد مجموعه حاضر اعم از عریضه ها، شکایات، مکاتبات دولتی میان دستگاه های مختلف درگیر تبعات جنگ و ... دارای نکات دقیق و ظریفی از روند حضور منفی و موثر دول متفق از جمله انگلستان و شوروی است که در قالب مجموعه ای از اسناد واصله از شهرهای مختلف ایران و یا پاسخ و گزارش های مجلس به شاکیان و متظلمین بوده است.
نکته بارز در این مجموعه خلأ معنادار اسناد مربوط به جنگ جهانی اول است که طبیعتاً ناشی از دوران فترت مجلس شورای ملی پس از انحلال و تعطیلی آن رخ داده است. از این روی بیشترین حجم اسناد مذکور به دوران مربوط به جنگ جهانی دوم و حتی سالهای پس از پایان جنگ باز می گردد.
در پایان کتاب نمایه ها شامل اصطلاحات، نام ها، جای ها، پیشه ها، مناصب، ملل و نحل و خاندان ها، کتاب ها و نشریات، سازمان و نهادها و گوناگون آمده است.
این کتاب بیست و پنجمین شماره از مجموعه اسناد بهارستان است که به کوشش الهام ملک زاده، زهرا حامدی و زهرا علیزاده بیرجندی منتشر شده است.
جنگ جهانی اول و دوم در ایران به روایت اسناد را انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در 556 صفحه منتشر کرده است و در غرفه کتابخانه مجلس واقع در شبستان، سالن ناشران عمومی، انتهای راهروی هفت بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران عرضه شده است.
ایران در جنگ جهانی اول
بیستم آبان سالروز خاتمه جنگ جهانی اول است. جنگی که از مرداد سال 1293 / ژوئیه 1914 به بهانه ترور ولیعهد اتریش در سارایو مرکز بوسنی آغاز شد و تا آبان 1297 به مدت 51 ماه ادامه یافت.
جنگ جهانی اول هشت روز پس از تاجگذاری احمدشاه آخرین پادشاه سلسله قاجار آغاز شد. مستوفی‌الممالک نخست‌وزیر وقت ایران بلافاصله پس از آغاز جنگ، بیطرفی کامل خود را اعلام کرد اما دولتهای درگیر در جنگ، این بیطرفی را نادیده گرفتند و نیروهای خود را از هر سو وارد ایران کردند. روسهای تزاری به فرماندهی ژنرال «باراتف» از بندر انزلی تا اصفهان را میدان تاخت و تاز خود قرار دادند. عثمانیها با حمایت آلمان از مرزهای غرب کشور تا مرکز همدان پیش آمدند و از آنجا راهی قفقاز و مرزهای روسیه شدند. واکنش متقابل روسیه چنان عثمانیها را به عقب راند که آذربایجان شرقی در بهمن 1293 به اشغال نظامیان روس درآمد.
ایران در جنگ جهانی اول (مجموعه اسناد)
زهرا عباسی
در سوم اوت سال 1914 که جنگ جهانی اول آغاز شد ایران فقط در ظاهر کشور مستقلی به شمار می‌آمد. احمدشاه قاجار تازه به سن هجده سالگی رسیده و تاجگذاری کرده بود قدرت و اختیاری نداشت. قریب هفت هزار سرباز روسی که به عناوین مختلف درایالات شمالی کشور حضور داشتند به موجب قرارداد 1907 روس و انگلیس برای خود حقوق و امتیازات خاصی در شمال ایران قائل بودند. انگلیسها هم در جنوب کشور فرمانروایی می‌کردند و حکم دولت ایران فقط در مناطقی که به عنوان «بی‌‌طرف» تعیین شده بود خوانده می‌شد. با شروع جنگ جهانی اول روسها که با عثمانیها درگیر شده بودند یکبار دیگر بدون توجه به اعتراض دولت ایران نیروهای خود را وارد ایران کردند و در اواخر سال 1914 در حدود هفتاد هزار سرباز روسی نواحی شمال غربی ایران را در طول سرحد عثمانی اشغال نمودند. انگلیسها هم از سمت جنوب نیروهای خود را وارد خوزستان کردند و به متصرفات عثمانی در بین‌النهرین حمله‌ور شدند. با حمله نیروهای عثمانی به خاک ایران و به دنبال جنگی که در نزدیکی تبریز بین قوای روس و عثمانی در گرفت روسها ناچار شدند این شهر را تخلیه کنند. شهر تبریز درجریان این جنگ به آتش کشیده شد و خسارات فراوانی به مردم شهر وارد آمد. نیروهای روس که تا نزدیکی جلفا عقب‌نشینی کرده بودند با رسیدن قوای کمکی از روسیه دست به حمله متقابل زدند و پس از شکست نیروهای عثمانی در جنوب جلفا روز 30 ژانویه 1915 مجدداَ تبریز را اشغال کردند. نیروهای روس سپس به سمت غرب حرکت کرده در بهار سال 1915 رضاییه را از نیروهای عثمانی پس گرفتند و تا حدود دریاچه وان پیش رفتند.
قوای روس در 16 آذر 1294 از قزوین به تهران حرکت کرده، 18 آبان وارد کرج شدند. به دنبال حرکت قوای روس به سمت تهران عده زیادی از رجال و نمایندگان مجلس به سمت قم حرکت کردند و در آنجا کمیته دفاع ملی را تأسیس کردند. 22 آبان به علت نزدیک شدن قشون روس به تهران تصمیم انتقال پایتخت گرفته شد. اما در 23 آبان وزیرمختار روس و انگلیس احمد شاه را ملاقات کردند و او را از انتقال پایتخت به اصفهان منصرف ساختند. آخرین حد پیشروی روسها در ایران در فوریه 1917 بود، ولی از این تاریخ به بعد به علت بروز انقلاب در روسیه و سقوط حکومت تزاری وضع نیروهای روسیه در ایران هم دچار آشفتگی شد.
این آشفتگی پس از انقلاب دوم روسیه در اکتبر 1917 و روی کار آمدن حکومت بلشویکی به حد اعلی رسید و نیروهای روسی دچار تفرقه و پراکندگی شدند. به موجب قرارداد صلح «برست‌لیتوفسک»که روز سوم مارس 1918 بین آلمان و حکومت بلشویکی روسیه امضا شد روسها متعهد شدند نیروهای خود را از ایران اخراج کنند و بقایای نیروهای روسی هم تا اواخر بهار همین سال ایران را تخلیه کردند. ولی نیروهای انگلیس تا کودتای 1299(1921) در ایران ماندند.
به نقل از موسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران